Η χρονική περίοδος που ορίζεται από τα μέσα περίπου του 19ου αιώνα ως το συμβολικό ορόσημο του 1922 χαρακτηρίζεται από την άνθιση των αστικών λαϊκών μουσικών σε μια εκτεταμένη μουσικογεωγραφική περιοχή.
Σε μια περίοδο όπου ακόμη δεν είχαν παγιωθεί τα έθνη-κράτη στην ευρύτερη περιοχή των Βαλκανίων και της Ανατολικής Μεσογείου, οι πόλεις – λιμάνια της περιοχής, καθώς και πολιτείες των Βαλκανίων, της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης λειτουργούσαν ως «συγκοινωνούντα δοχεία». Έτσι, η δυναμική που υπήρχε σε πολυπληθυσμιακές και πολυπολιτισμικές πολιτείες όπως η Κωνσταντινούπολη και η Σμύρνη διαχεόταν μέσα από τα εμπορικά και πολιτισμικά δίκτυα της εποχής προς το Αιγαίο (βλ. το παράδειγμα της Σύρου ως κόμβου διαμετακομιστικού εμπορίου στην Ανατολική Μεσόγειο ή της Χίου ως παλαιού εμπορικού κέντρου) χτίζοντας ένα ιδιαίτερα δυναμικό πλέγμα. Η σύνδεση των νησιών του Αιγαίου με τις παραπάνω μητροπόλεις (εποχικοί εργάτες από τα νησία, υπηρέτριες, τροφοί, τυχοδιώκτες κ.ά.) συνέβαλε στη διάχυση του άυλου πολιτισμικού προϊόντος των παραπάνω πόλεων ακόμη και στις πλέον απομονωμένες αγροτικές κοινότητες των νησιών, με αποτέλεσμα τα κατά τόπους ρεπερτόρια να αποτελούν, ως τις μέρες μας, «θύλακες» ρεπερτορίου το οποίο μεταφυτεύτηκε εκεί από τις απέναντι Μικρασιατικές ακτές.
Στα εμπορικά και επικοινωνιακά δίκτυα που διέτρεχαν τις πολιτείες και διακτινίζονταν προς την περιφέρεια, συνδέοντας με τον τρόπο αυτό μια εκτεταμένη γεωγραφική περιοχή, διακινούνταν προϊόντα του υλικού και του άυλου πολιτισμού. Ανάμεσα στα τελευταία, περίοπτη θέση είχαν οι μουσικές, οι οποίες ήρθαν να ενσωματώσουν την περιρρέουσα πολιτική και κοινωνικοπολιτισμική συνθήκη και να συνομιλήσουν με αυτήν. Η αστικοποίηση, το εμπόριο, η εκβιομηχάνιση, η αποικιοκρατία, η αύρα της νεωτερικότητας όπως αυτή έφτανε σε εδάφη της παραπαίουσας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας σε εποχές όπου αναδεικνύονταν τα κατά τόπους εθνικιστικά κινήματα, ο κοσμοπολιτισμός, ο οριενταλισμός, η μουσική βιομηχανία που τότε έκανε τα πρώτα της βήματα, όλα αυτά, συνέθεταν τον καμβά μέσα στον οποίο άνθισαν οι αστικές λαϊκές μουσικές. Οι περισσότεροι μελετητές, βασισμένοι σε ιστορικά και κοινωνιολογικά δεδομένα, τοποθετούν την αρχή του φαινομένου στα μέσα περίπου του 19ου αιώνα. Το 1922 στάθηκε ένα συμβολικό ορόσημο το οποίο σηματοδότησε το τέλος της συγκεκριμένης κοινωνικοπολιτισμικής συνθήκης, η οποία είχε ως αποτέλεσμα τον μετασχηματισμό των εκφάνσεων του άυλου πολιτισμού που σχετίζονταν με αυτήν.
Αν κάτι χαρακτηρίζει τις αστικές λαϊκές μουσικές της παραπάνω περιόδου είναι ο μουσικός πολυστυλισμός και ο συγκρητισμός. Μουσικά στοιχεία «από τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα» αλληλοπλέκονται, αλληλοτροφοδοτούνται, μετασχηματίζονται και ανανοηματοδοτούνται. Η πλέον γνωστή περίπτωση είναι αυτή της Σμύρνης, όπου στα στενά και στις ταβέρνες της συναντήθηκαν γαλλικές μελωδίες, ναπολιτάνικα τραγούδια, ρουμάνικες χόρες, τούρκικα σαρκιά, χορευτικό ρεπερτόριο από την αγροτική ενδοχώρα και από το Αιγαίο… Οι πρώιμες ηχογραφήσεις του γραμμοφώνου είναι αδιάψευστοι μάρτυρες αυτής της πολύχρωμης και συνάμα μαγικής μουσικής συνθήκης.Μας αποκαλύπτουν σχέσεις και αλληλεπιδράσεις συχνά απρόσμενες, οι οποίες παραμένουν ως τις μέρες μας ουσιαστικά ανεξερεύνητες!..
Η ύπαρξη και λειτουργία των εθνοπολιτισμικών κοινοτήτων στο πλαίσιο των πολυπληθυσμιακών και πολυπολιτισμικών πόλεων της εποχής είναι ένα αντικείμενο που έχει προσελκύσει το ενδιαφέρον της επιστημονικής κοινότητας και διερευνάται σε βάθος, ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια. Η μουσική, με την επιτελεστική της διάσταση, ως συστατικό στοιχείο της ταυτότητας του ατόμου αλλά και των ομάδων, έπαιξε σημαντικό ρόλο στην κοινωνικοποίηση, τη διασκέδαση και γενικώς στη ζωή των ανθρώπων της εποχής. Μουσικές, τραγούδια, μουσικά όργανα, γλεντικές πρακτικές διαχέονταν από τις πόλεις – «πομπούς» προς την περιφέρεια, μέσα από τη δράση των επαγγελματιών λαϊκών μουσικών και, αργότερα, μέσα από τη δισκογραφία. Έτσι, η αποδομηση, η ανάλυση και η ερμηνεία των μουσικών αυτών μέσα από τα εργαλεία της εθνομουσικολογίας, της οργανολογίας, και γενικώς των ανθρωπιστικών επιστημών είναι δυνατόν να προσφέρει μια ζωντανή γέφυρα για την κατανόηση των ανθρώπων, της εποχής, καθώς και των περιοχών απ’ όπου οι μουσικές αυτές προέρχονται.
Οι αστικές λαϊκές μουσικές μετά το 1922
Σε ό,τι αφορά τις Αστικές Λαϊκές Μουσικές, ηΑνταλλαγή των Πληθυσμών δεν ήταν απλώς μια αμοιβαία μετάβαση από τη μια περιοχή σε μια άλλη. Σηματοδοτήθηκε –κυρίως– από μια μετάπτωση με ισχυρότατο πραγματολογικό και συμβολικό βάρος: από την πολυπολιτισμική και πολυπληθυσμιακή συνθήκη, στη συνθήκη των εθνικών, πλέον, κρατών. Εκεί, όπου το ζητούμενο της «καθαρότητας» και το ιδεολόγημα της «αυθεντικότητας» δεν άφηναν ζωτικό χώρο για μουσικές στις οποίες θεμελιώδες συστατικό ήταν ο μουσικός πολυστυλισμός και ο συγκρητισμός…Τα λιβελογραφήματα που συχνά δημοσιεύονταν στον Τύπο, τα οποία καταφέρρονταν συλλήβδην εναντίον κάθε μουσικής έκφρασης που προερχόταν από «εκεί», το καθεστώς της Λογοκρισίας, καθώς και η σταδιακή μετατόπιση του ενδιαφέροντος της βιομηχανίας του δίσκου από τα μικρασιάτικης προέλευσης «σαντουρόβλιολα» και τα μαντολίνα προς το «ουδέτερο» και «καινοφανές» μπουζούκι, όλα αυτά, συνέβαλαν ώστε οι αστικές λαϊκές μουσικές, όπως τις περιγράψαμε παραπάνω, να περιοριστούν σταδιακά από τον δημόσιο χώρο και εν πολλοίς να σιγήσουν μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Από τα χρόνια του ’70 κι εξής, με το ρεύμα της επανανακάλυψης του Ρεμπέτικου (όρος που συχνά χρησιμοποιήθηκε καταχρηστικά για να καλύψει πολλά είδη της δισκογραφίας των 78 στροφών),άργησαν να έρθουν στην επιφάνειαοι πραγματικές διαστάσεις του φαινομένου των αστικών λαϊκών μουσικών. Το πέρασμα τεσσάρων και πλέον δεκαετιών από την εποχή που οι μουσικές που περιγράψαμε «σίγησαν», επί ελληνικού πλέον εδάφους, μέχρι το πρώτο ρεύμα της «επανανακάλυψής τους, στα χρόνια του ’70, η αλλαγή των κοινωνικοπολιτισμικών δομώνμετά τον Πόλεμο, η επικράτηση στο «ηχοτοπίο» της εποχής μουσικών ειδών όπως το λαϊκό, το έντεχνο, το πολιτικό τραγούδι κ.ά., και –κυρίως– η απομάκρυνση των νεότερων γενεών από την συνθήκη στην οποία οι μουσικές αυτές άνθισαν, δημιούργησαν ένα κενό στην κατανόηση των αστικών λαϊκών μουσικών, το οποίο δεν ήταν εύκολο να γεφυρωθεί.Επιπλέον, οι μνήμες των γεροντότερων οι οποιοι είχαν άμεση βιωματική γνώση των ρεπερτορίων αυτών, η εκτέλεσή τους στα γλέντια των κοινοτήτων στους τόπους εγκατάστασης των προσφύγων, καθώς και οι αναμνήσεις από τους ήχους του γραμμοφώνου που ακούγονταν κατά την προπολεμική κυρίως εποχή, ολοένα και εξασθενούσαν.
Στο πλαίσιο αυτό θα πρέπει να εξεταστεί και ο ρόλος που έπαιξαν οι Πολιτιστικοί Σύλλογοι των Μικρασιατών στη διατήρηση της συλλογικής μνήμης. Απηχώντας το πνεύμα της επιστήμης της Λαογραφίας, όπως συνέβαινε και συμβαίνει συχνά με τους Πολιτιτικούς Συλλόγους από διάφορες περιοχές της Ελλάδας,έδιναν κυρίως έμφαση στη διάσωση, μελέτη και διάδοση των εκφάνσεων του αγροτικού πολιτισμού. Μέσα από τη δράση των χορευτικών τους συγκροτημάτων προήγαγαν συχνά μια ομογενοποιημένη αντίληψη γύρω από το μικρασιάτικο ρεπερτόριο, συνδυάζοντας στοιχεία του αγροτικού και του αστικού λαϊκού ρεπερτορίου, ειδωμένα μέσα από μια φολκλορική θεώρηση. Στο παραπάνω πλαίσιο ο αστικός λαϊκός πολιτισμός ήταν κάτι το λιγότερο γνωστό. Συχνά αντιμετωπιζόταν με καχυποψία, ως κάτι «λιγότερο γνήσιο» σε σχέση με τις εκφάνσεις του αγροτικού πολιτισμού.
Τα τελευταία χρόνια χαρακτηρίστηκαν από την ευρεία επανέκδοση υλικού από τη δισκογραφία των 78 στροφών και με την ελεύθερη διάχυσή του στο Διαδίκτυο. Με την πρόοδο της επιστημονικής έρευνας γύρω από το Ρεμπέτικο και τις αστικές λαϊκές μουσικές στα πανεπιστημιακά ιδρύματα, καθώς και με την ανάδειξη μιας νέας γενιάς μουσικών, επαγγελματιών και ερασιτεχνών, με αυξημένες ευαισθησίες και γνώσεις γύρω από τα ζητήματα του αστικού λαϊκού μουσικού πολιτισμού. Συμβολικό επιστέγασμα αυτής της δυναμικής είναι η ένταξη του Ρεμπέτικου στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ελλάδας, στην Ουνέσκο.
Με βάση όσα εκτέθηκαν παραπάνω, προκύπτει μια σειρά από ερωτήματα:
- Ποιος θα μπορούσε –στη σημερινή συνθήκη–να είναι ο ρόλος των Πολιτιστικών Συλλόγων των Μικρασιατών (όπως οι συνεργαζόμενοι φορείς), στο ζήτημα της διάσωσης και διάχυσης της συλλογικής μνήμης και της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάςγύρω από το Ρεμπέτικο και τις αστικές λαϊκές μουσικές;
- Με δεδομένη την απόσταση των εκατό χρόνων από το συμβολικό ορόσημο του 1922,πώς θα μπορούσαν οι συνεργαζόμενοι φορείς να διαμορφώσουν μια «μετα-κοινότητα», η οποία θα μπορούσε να συμβάλλει μέσα από ποικίλες δράσεις στην διάσωση, μελέτη και διάδοση του Ρεμπέτικου και των αστικών λαϊκών μουσικών, ως στοιχεία της συλλογικής μνήμης;
- Με ποιους τρόπους η «μετα-κοινότητα» των φορέων θα μπορούσε να λειτουργήσει ως ενδιάμεσος κρίκος αλλά και ως ανατροφοδότης ανάμεσα στην επιστημονική κοινότητα και στο ευρύ κοινό, είτε πρόκειται για μέλη των συνεργαζόμενων Συλλόγων, είτε για απλούς χρήστες του Διαδικτύου;
Στην διοργάνωση της Δράσης λαμβάνουν μέρους 4 σύλλογοι:
- Η Ένωση Μικρασιατών Θήβας
- Ένωση Κάτω Παναγιάς Μικράς Ασίας, με έδρα την Αθήνα που απευθύνεται όμως στους απανταχού Κατωπαναγιούσηδες που βρίσκονται εγκατεστημένοι ως συμπαγής ομάδα στην Κυλλήνη Ηλείας αλλά και στην Χίο, στην Αθήνα, τον Πειραία, τις ΗΠΑ και την Αυστραλία
- Ο Προοδευτικός και Πολιτιστικός Σύλλογος Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος, με έδρα το Νέο Μελί Μεγάρων
- Ο Σύλλογος Μικρασιατών Ερμούπολης Σύρου.
Οι σύλλογοι αυτοί καλύπτουν ένα σημαντικό γεωγραφικό εύρος της Ελληνικής επικράτειας, και ταυτόχρονα επιθυμούν να εμβαθύνουν τους δεσμούς τους ανατρέχοντας στην κοινή πολιτιστική τους κληρονομιά και ιδιαίτερα στο Ρεμπέτικο
Στο πλαίσιο των παραπάνω ερωτημάτων, σχεδιάστηκαν μια σειρά από Δράσεις.
Οι Δράσεις
Α δράση: Δημιουργία διαδικτυακού Αποθετηρίου με οπτικοακουστικό υλικό και μαρτυρίες σχετικά με το Ρεμπέτικο και τις αστικές λαϊκές μουσικές εν γένει. Το Αποθετήριο θα τροφοδοτείται από τα μέλη των συνεργαζόμενων φορέων, τα οποία έχουν την ευκαιρία μέσω ειδικού σεμιναρίου να αποκτήσουν βασικές γνώσεις έτσι ώστε να ακολουθούν συγκεκριμένα πρωτόκολλα τεκμηρίωσης (βλ. δράση Δ). Η δράση θα είναι το κύριο αντικείμενο αυτοτελούς site το οποίο παράλληλα θα είναι προσβάσιμο μέσω του ιστοχώρου mikrasiatis.gr, συνεχίζοντας και επεκτείνοντας το ερευνητικό και διασωστικό του έργο και εκμεταλλευόμενη το πολυπληθές κοινό του. Με τον τρόπο αυτό, θα μπορούσαν να τροφοδοτηθούν επιστημονικές εργασίες ή/και καλλιτεχνικές δράσεις.
Β δράση: Συστηματική κοινοποίηση αρχειακού υλικού (φωτογραφίες, ηχογραφήσεις, μαρτυρίες, όργανα κ.λπ.) σε ειδική ιστοσελίδα στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης. Η συζήτηση γύρω από αυτά, καθώς και το πρόσθετο υλικό που θα προκύψει θα μπορούσε να ανατροφοδοτήσει το Αποθετήριο.
Γ δράση: Δημιουργία ή/και υποστήριξη μουσικών ομάδων που αποτελούν μέρος των συνεργαζόμενων φορέων της πρότασης. Στις ομάδες αυτές θα συνδυάζεται ο μουσικός με τον ερευνητικό χαρακτήρα, κατά το πρότυπο των Εστουδιαντίνων – μουσικών εργαστηρίων. Στο πλαίσιο αυτό οι παραπάνω ομάδες θα παρακολουθήσουν τα ειδικά σεμινάρια της Δράσης Δ, γύρω από τις τεχνικές, το ρεπερτόριο και την ιστορική διαδρομή των οργάνων που αποτελούν μέρος της παράδοσης του Ρεμπέτικου (με έμφαση σε όργανα-σύμβολα αυτών των μουσικών όπως η λαϊκή κιθάρα και το μαντολίνο). Τέλος σαν συνέπεια τον εξειδικευμένων σεμιναρίων θα βελτιώσουν την ποιότητα των συναυλιακών τους εμφανίσεων.
Δ δράση: Δημιουργία και διάθεση μέσω Διαδικτύου, σε συνεργασία με το site mikrasiatis.gr,online μαθημάτων και σεμιναριακών εργαστηρίων με τα παρακάτω αντικείμενα:
α) κύκλος online σεμιναριακών μαθημάτων για την λαϊκή κιθάρα, διάρκειας 10 ωρών
β) κύκλος online σεμιναριακών μαθημάτων για το μαντολίνο, διάρκειας 10 ωρών
γ) online μάθημα για την μεθοδολογία σωστικής αποτύπωσης οπτικοακουστικού υλικού (ψηφιοποίηση, τεκμηρίωση, αρχειοθέτηση), με σκοπό την ένταξη στο Αποθετήριο, διάρκειας 2 ωρών.
δ) online μάθημα για την μεθοδολογία διεξαγωγής συνέντευξης εστιασμένης σε θέματα που αφορούν το ρεμπέτικο και τις αστικές λαϊκές μουσικές εν γένει (προφορική ιστορία, βιοϊστορία), καθώς και για την μεθοδολογία επεξεργασίας, αποδελτίωσης και αρχειοθέτησης του υλικού, με σκοπό την ένταξη στο Αποθετήριο, διάρκειας 4 ωρών
ε) Διεξαγωγή online σεμιναρίου για την ιστορία και τις διαδρομές του Ρεμπέτικου και των αστικών λαϊκών μουσικών την περίοδο που αφορά την πρόταση (μέσα 19ου αιώνα – 1922), διάρκειας 4 ωρών
Ε δράση: συνάντηση των μουσικών ομάδων των 4 Συλλόγων, αφού ολοκληρώσουν τον κύκλο των σεμιναρίων, θα συναντηθούν στην Θήβα, για ανταλλαγή απόψεων, εξαγωγή συμπερασμάτων και συναυλία με Ρεμπέτικο ρεπερτόριο
ΣΤ δράση: παραγωγή documentary comic, μέσα από τα οποία θα σκιαγραφούνται διαφορετικές πτυχές του φαινομένου του Ρεμπέτικου
α) Ένας δημοσιογράφος στα τέλη του 19ου αιώνα συνομιλεί με καταδίκους στις Φυλακές του Ναυπλίου που παίζουν μπουζούκι. Δραματοποιημένη απόδοση του «ρεπορτάζ» του Ανδρέα Καρκαβίτσα που δημοσιεύτηκε στην Νέα Εστία του 1892.
β) Ο Σπύρος Περιστέρης θυμάται: ο πολυοργανίστας δεξιοτέχνης, συνθέτης και μαέστρος Σπύρος Περιστέρης κάνει μια ανασκόπηση της ζωής και της τέχνης του σε μια ιδιαίτερα κομβική εποχή, τόσο για τις στρατηγικές επιλογές της μουσικής βιομηχανίας, όσο και για την παγκόσμια ιστορία. Αναφέρεται στις Εστουδιαντίνες, στις ηχογραφήσεις της Σμύρνης, στο στήσιμο της μουσικής βιομηχανίας στην Ελλάδα, στην είσοδο του μπουζουκιού στη δισκογραφία και στον κόσμο που αλλάζει με γρήγορους ρυθμούς, πηγαίνοντας προς άγνωστη κατεύθυνση…
γ) «Γεια σου Μάρκο από τη Σύρα»!.. Η σχέση του Μάρκου Βαμβακάρη με τα μουσικά δίκτυα του Αιγαίου και ο ρόλος του στο Πειραιώτικο Ρεμπέτικο του Μεσοπολέμου.
Συνολικά η διοργάνωση και το υλικό των Δράσεων θα τεθεί υπ’ όψιν του κοινού της Μεγαλύτερης Ομογενειακής Εφημερίδας της Αυστραλίας NEOS KOSMOS που εκδίδεται στην Μελβούρνη μέσω προβολής από το site της εφημερίδας.
